Władysław Żeleński 1888-1921
6 VII 1837 Grodkowice k. Krakowa, †23 I 1921 Kraków
Założyciel i pierwszy dyrektor Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie (1888-1921). Kompozytor, pianista i pedagog.
Muzyki uczył się od dzieciństwa. W 1854 roku został w Krakowie uczniem J. Germasza (fortepian) i F. Mireckiego (kompozycja, śpiew). Debiutował jako kompozytor (29 VII 1857) na popisie założonej przez Mireckiego Szkoły Muzycznej, dyrygując swą Uwerturą. Podjął też studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim, które uwieńczył doktoratem na Uniwersytecie Karola w Pradze, gdzie od 1859 studiował grę na organach i kontrapunkt w Szkole Organowej u J. Krejčiego oraz grę na fortepianie u A. Dreyschocka. W 1865 roku wyruszył do Wiednia, a następnie do Paryża. Tam w latach 1866-70 studiował kompozycję w konserwatorium u N.H. Rebera i prywatnie u B. Damckego. Po powrocie do Krakowa urządził (30 I 1871) koncert kompozytorski, z którego dochód przeznaczył na odbudowę Sukiennic; w tymże roku ożenił się z Wandą Grabowską.
W 1872 roku wyjechał do Warszawy, gdzie objął po S. Moniuszce stanowisko profesora harmonii w Instytucie Muzycznym. Pod jego kierunkiem studiowali m.in. M. Biernacki, G. Roguski, A. Rutkowski, R. Statkowski i I.J. Paderewski. W 1878 roku został wybrany dyrektorem artystycznym Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego (WTM). W lipcu 1881 roku osiadł w Krakowie jako profesor harmonii i kontrapunktu w Szkole Towarzystwa Muzycznego w Krakowie.
23 grudnia 1881 roku ogłosił w 293 numerze „Czasu” plan utworzenia w Krakowie konserwatorium muzycznego, który zrealizował dzięki patronatowi ks. Marceliny Czartoryskiej; 1 lutego 1888 roku Szkoła Muzyczna Towarzystwa Muzycznego w Krakowie została przekształcona w Konserwatorium z Żeleńskim jako dyrektorem i profesorem teorii, gry na organach oraz wyższego kursu fortepianu. Niedostatek subwencji i kadry nauczycielskiej (początkowo 8 osób) nie pozwoliły Żeleńskiemu na rozwinięcie działalności uczelni jako bazy dla zamierzonego powołania opery i stałej orkiestry symfonicznej w Krakowie. Domeną Konserwatorium stała się – i pozostała nią do końca – nauka gry fortepianowej, prowadzona m.in. przez B. Domaniewskiego i J. Lalewicza; prócz tego do 1913 roku nauczano stale gry na skrzypcach, wiolonczeli, organach oraz śpiewu solowego, sporadycznie zaś na instrumentach dętych. Żeleński dbał o rozwój uczelni, która – przeniesiona w 1906 do budynku Starego Teatru – w 1913 roku liczyła 20 profesorów i 490 uczniów, zmuszony był jednak toczyć boje z niekompetentnym zarządem Towarzystwa Muzycznego, będącego właścicielem Konserwatorium. Wszczął też starania o usamodzielnienie uczelni, lecz na przeszkodzie temu stanął wybuch I wojny światowej, w czasie której Stary Teatr przekształcono w szpital wojskowy. Autorytet Żeleńskiego pozwolił utrzymać ciągłość nauczania w tymczasowej siedzibie przy Alejach Krasińskiego 28.
Jako pedagog Żeleński był surowy i wymagający. Do jego uczniów należeli w Krakowie m.in.: H. Opieński, F. Szopski, Z. Stojowski, B. Wallek-Walewski(teoria), oraz K. Garbusiński i Sz. Profic (organy). Najzdolniejszych przygotowywał do studiów kompozytorskich, sam jednak kompozycji nie nauczał.
Żeleński przybył do Krakowa już jako znany kompozytor, m.in. Symfonii (1871), uwertury W Tatrach (1872), 3 kwartetów smyczkowych, Tria fortepianowego, licznych utworów fortepianowych i pieśni. Wiele jego dzieł ukazało się drukiem w renomowanych firmach w Niemczech i Włoszech. W Krakowie napisał m. in. 4 opery: Konrad Wallenrod (1884),Goplana (1896), Janek (1900), Stara baśń (1906), a także Koncert fortepianowy Es-dur op. 60, Kwartet fortepianowy c-moll op. 62 i II Symfonię (1912) oraz liczne kompozycje okolicznościowe, zwłaszcza kantaty przeznaczone na patriotyczne uroczystości. Jego sława kompozytorska przysparzała prestiżu uczelni, którą kierował 33 lata, jednak obecnie w repertuarze utrzymuje się zaledwie kilka utworów Żeleńskiego (opera Goplana, uwertura W Tatrach, niektóre pieśni), a wiele dzieł zaginęło. Styl Żeleńskiego cechuje powaga, liryzm, niekiedy patos – kategorie typowe dla ogólnego pejzażu sztuki polskiej okresu po powstaniu styczniowym.
Maciej Negrey